Гемостазыг “судасны гэмтсэн талбайд цусны бүлэн үүсэх үйл явц юм” гэж энгийнээр тодорхойлж болох юм. Гемостаз нь амьдралд орлуулагдашгүй чухал бөгөөд түүний эмгэгүүдийг өргөн хүрээнд янз бүрийн зэрэг болгож үздэг ч 2 том бүлэгт хуваадаг. Цусархагшилт эмгэгүүд (hemorrhagic disorders): цус алдамтгай байдлаар илэрдэг онцлогтой, гемостатын механизм нь цус эмгэгээр алдагдахаас урьдчилан сэргийлэх тогтолцоо хангалтгүй байх эсвэл дийлэхгүй байх аль алинаар нь явагддаг. Харин тромботик эмгэгүүд (thrombotic disorders) нь зүрхний хөндийд эсвэл бүрэн бүтэн судсан дотор бүлэн үүсдэгээр ялгаатай. Тромбоз нь зүрх судасны өвчний хамгийн нийтлэг, эмнэлзүйд чухал хэлбэрүүдэд төвийн үүрэгтэй оролцдог.

Цусархагшилт болон тромботик эмгэгүүдийг хооронд нь ялгаж таних ёстой ч заримдаа бэрх байдаг, энэ нь судсан дотор цус түгмэл бүлэгнэх үед цус бүлэгнэлтийн идэвхжил үүссэн ч бүлэгнэлтийн хүчин зүйлсийн зарцуулалтын улмаас прадоксаль (зохицолгүй) цус алдалт үүсдэг.

Энэхүү сэдэвт цус алдалт болон бүлэгнэлтийн эмгэгүүдийг ойлгоход дөхөм болох үүднээс хэвийн гемостазаар эхэлж ялтас, бүлэгнэлтийн хүчин зүйлс, болон эндотелийг илүүтэй тусгасан. Харин цус бүлэгнэлтийн шинжилгээний эмнэлзүйн хэрэглээг тусад нь сэдэв болгон оруулсан (Унших бол дарна уу: Цус бүлэгнэлтийн эмнэлзүйн хэрэглээ )

Гемостаз нь ялтас, бүлэгнэлтийн хүчин зүйлс, болон эндотелийн оролцох үйл явцыг зохицуулж судасны гэмтсэн талбайд цусны бүлэнг үүсгэснээр цус алдалтын хугацааг хязгаарлах эсвэл сэргийлдэг. Судасны гэмтсэн талбайд гемостаз явагдаж буй ерөнхий дарааллыг зураг 1-т харуулав.

• Артерийн судасны агшилт судас гэмтсэн даруйд болж гэмтсэн талбайруу очих цусны урсгалыг бууруулдаг (зураг 1А). Энэ нь мэдрэлийн гаралтай (нейроген) рефлексийн механизмаар зуучлагддаг бөгөөд хэсэг газрын хүчин зүйлсийн ялгаралт тухайлбал эндотелээс үүсдэг судасыг хүчтэй агшаагч эндотелин ихэсдэг. Үүний нөлөө түр зуур байдаг бөгөөд хэрвээ ялтасын идэвхжил болон цус бүлэгнэлтийн хүчин зүйлс үгүй бол цус алдалт үргэжилсээр байх болно.
• Анхдагч гемостаз: ялтас эсүүдээс тогтсон бөглөө үүсэх үйл явцыг хэлдэг. Эндотелийн задралын дүнд эндотелийн доод давхарга (субэндотель) дах вон Виллебрандын хүчин зүйл болон коллаген ил гарснаар ялтасын идэвжхил болон наалдацыг сэдээдэг. Ялтасын идэвхжил нь гайхалтай хэлбэрийн өөрчлөлт (жижиг зээрэнцэг хэлбэрээс өргөс мэт төвгөрүүдтэй хавтгай хэлбэртэй болсноор гадаргуун талбайгаа нэмэгдүүлдэг) үүсгэдэг төдийгүй мөхлөг дэх шүүрлүүдээ ялгаруулдаг. Шүүрлийн бүтээгдэхүүнүүд хэдхэн минутын дотор нэмж ялтасуудыг дайчлан анхдагч гемостазын бөглөөг үүсгэх ялтасуудын агрегацийг бий болгодог (зураг 1В).

Зураг 1А, В

• Хоёрдогч гемостаз: фибрин хуримтлагдалт юм. Эдийн хүчин зүйл нь гэмтлийн талбайд мөн илэрдэг мембран-холбоот прокоагулянт гликопротейн бөгөөд судасны хананы эсүүдээр тухайлбал гөлгөр булчингийн эсүүд болон фибробластууд хэвийн үед нийлэгждэг. Энэхүү эдийн хүчин зүйл нь цус бүлэгнэлтийн VII хүчин зүйлтэй холбогдож дараалсан урвалыг эхлүүлж эцэст нь тромбин үүсгэдэг. Тромбин нь цусны эргэлтэн дэх фибриногенийг уусдаггүй фибрин болгож задалснаар фибриний сүлжээг бий болгодог, бас ялтасыг хүчтэй идэвхжүүлэгч тул гэмтлийн талбай дах ялтасын агрегаци нэмэгдэхэд хүргэдэг. Энэхүү дараалалыг хоёрдогч гемостаз гэдэг бөгөөд анхдагч гемостазын ялтсан бөглөөг бэхжүүлдэг (зураг 1С).
• Бүлэн тгтворжилт ба шимэгдэлт. Полимержсэн фибрин болон ялтасын бөөгнөрөл (агрегаци) нь агшиж хатууран байнгын бөглөөг үүсгэж цаашид цус алдахаас сэргийлдэг. Тэгвэл энэ үе шатанд эсрэг зохицуулгын механизм (ж нь: эдийн плазминоген идэвхжүүлэгч – tPA) үйлчилж гэмтлийн талбай дах бүлэгнэлтийг хязгаарлаж (зураг 1D) эцэст нь эдийг нөхөн төлжүүлж, бүлэнг шимэгдүүлдэг.

Зураг 1С, D

Ялтас

Ялтас нь судасны гэмтлийн гадаргууд холбогдож анхдагч бөглөөг үүсгэж, цусны бүлэгнэлтийн идэвхижсэн хүчин зүйлсийг хуримтлуулан судасны гажигийг засахад чухал үүрэгтэй байдаг. Ялтас нь чөмгөн дэх мегакариоцитээс тасарч цус руу ордог зээрэнцэг (диск) хэлбэртэй бөөмгүй, эсийн хэсэг юм. Тэдгээрийн үйл ажиллагаа нь хэд хэдэн гликопротейн рецептор, агшигч цитоскелетон, болон цитоплазм дах 2 төрлийн мөхлөгөөс хамаардаг.

α-Мөхлөг нь мембран дээрх адгезид оролцдог молекул Р-селектин болон бүлэгнэлтэнд оролцдог уургууд тухайлбал фибриноген, бүлэгнэлтийн хүчин зүйл V, вон Виллебрандын хүчин зүйл, төдийгүй шарх эдгэрэлтэнд оролцдог уурган хүчин зүйлс тухайлбал фибронектин, ялтасын хүчин зүйл 4 (геприн-холбогч хемокин), ялтасаас-үүсдэг өсөлтийн хүчин зүйл (PDGF) болон TGF-β (transforming growth factor-β) агуулж байдаг.

Нягт (буюу δ) мөхлөг нь аденозин дифосфат (АДФ) болон аденозин трифосфат, ионжсон калци, серотонин, болон адреналин агуулдаг. Судас гэмтсэний дараа ялтасууд эндотелийн доорх бүтцүүд рүү тухайлбал вон Виллебрандын хүчин зүйл болон коллаген –руу харилцан үйлчилцдэг. Эдгээр уургууд руу харилцан үйлчилцснээр ялтаст дараалсан урвалууд идэвхжиж үр дүнд нь ялтсан бөглөө үүсэж төгсдөг (Зураг №1В). Вон Виллебрандын хүчин зүйлс (вВХЗ) нь ялтасын гадаргуун рецептор гликопротейн Ib (GpIb) болон ил гарсан коллаген хооронд гүүрийн үүрэг гүйцэтгэн холбодог тул Ялтасын адгези (наалдалт) –д вВХЗ гол үүрэгтэй оролцдог (зураг №2).

Зураг №2

Ялангуяа вВХЗ-ийн генетикийн хомсдол нь цус алдалтат эмгэгийг үүсдэг нь энэхүү хүчин зүйлийн хэр чухал гэдгийг харуулдаг.

• Адгези хийсний даруйд ялтас хэлбэрээ хурдан өөрчилдөг бөгөөд гөлгөр зээрэнцэг хэлбэрээс өргөстэй мэт гадаргуутай хавтгай хэлбэртэй болж гадаргуун хэмжээгээ ихэсгэдэг. Энэхүү өөрчлөлт нь ялтасын гадаргуун гликопротейн IIb/IIIa рецепторууд сөрөг цэнэгжсэн фосфолипидүүдийн транслокаци (ялангуяа фосфатидилсерин)-н үр дүнд фибриногентэй холбогдох авцаалт чанар өндөр болж өөрчлөгдөх үйл явцтай хамт явагддаг. Эдгээр фосфолипидүүд калцитай холбогдож цус бүлэгнэлтийн хүчин зүйлсийн бүрдлүүд нэгдэхэд оролцдог.
• Мөхлөг дэх агуулагдахуун чөлөөгдөх нь ялтас хэлбэрээ өөрчлөхтэй хамт явагддаг буюу эдгээр 2 үйл явцыг хамтад нь ялтасын идэвхжил гэж нэрлэдэг. Ялтасын идэвхжил нь хэд хэдэн хүчин зүйлсээр өдөөгддөг үүнд: бүлэгнэлтийн хүчин зүйл тромбин, АДФ (аденозин дифосфат) багтана. Тромбин нь протеаз-идэвхжүүлэгч рецептор (PAR)-т багтдаг G-уураг хослолт рецепторын төрлөөр ялтасыг идэвхжүүлдэг. АДФ нь нягт мөхлөгт агуулагддаг тиймээс ялтас идэвхжих болон АДФ ялгарснаар эргэн тойрон дах бусад ялтасуудыг идэвхжүүлэн дайчилдаг. Идэвхижсэн ялтасууд мөн ялтасын агрегацийг хүчтэй өдөөгч простагландин болох тромбоксан А2 (TxA2)–ыг үүсгэдэг. Энэ нь сайн тал биш хэдий ч гэмтлийн дараах судасны хана нөхөн төлжихөд оролцдог ялтасаас ялгардаг өсөлтийн хүчин зүйл гэж үзэж байна. Харин аспирин нь Тромбоксан А2 нийлэгжихэд шаардлагатай энзим болох циклооксигеназыг дарангуйлснаар ялтасын агрегацийг дарангуйлах, мөн хөнгөн зэргийн цус алдалтын эмгэгшлийг үүсгэдэг.
• Ялтасын идэвхижлийн дараах агрегаци. Ялтасын идэвхижлийн үед гликопротейн IIb/IIIa орон зайн өөрчлөлтөнд орсноор фибриногентэй холбогдох боломжтой болдог, үүний дүнд фибриноген ялтасуудыг дээрх рецептортой сийвэнд бивалент холбоос үүсгэн ялтас хооронд гүүр болон холбосноор агрегацийг болгодог. Өмнө таамаглаж байсанчлан GpIIb/IIIa –ийн удамшлын хомсдол нь Glanzmann thrombasthenia гэж нэрлэдэг цус алдамтгай эмгэг үүсгэдэг. Агрегацийн эхний үе эргэх чанартай байдаг боловч тромбины хам идэвхжил ялтасуудын агшилтыг (нягтаршилт – platelet contraction) өдөөснөөр цаашдын ялтасын идэвхжил болон агрегацаас тогтсон ялтсан бөглөөг эргэшгүйгээр тогтворжуулдаг. Ялтасуудын агшилт нь скелетийн үйл ажиллагаатай холбоотой бөгөөд бөөгнөрсөн ялтасуудыг бэхжүүлдэг. Ялтасын агшилттай зэрэгцэн тромбин нь фибриногенийг уусдаггүй фибрин рүү хувиргаснаар тухайн хэсэг дэх ялтасуудыг улам барьцалдуулдаг бөгөөд энэ нь хоёрдогч гемостазын бүлэнг үүсгэж байгаа юм. Гемостазын бүлэнд мөн улаан эсүүд болон лейкоцитүүд олддог нь идэвхижсэн ялтас дээр илэрсэн Р селектин рүү лейкоцитууд холбогдсноос юм.

Цус бүлэгнэлтийн дараалал (Coagulation Cascade)

Бүлэгнэлтийн дараалал нь уусдаггүй фибринэн бүлэнгийн хуримтлал бий болгодог энзимүүдын дараалсан урвал юм. Бүлэн үүсэлт янз бүрийн хүчин зүйлээс хамаардаг тул лабораторын нөхцөлд болон биеийн цусны судсанд ялгаатай байдаг (зураг 4-6). Гэхдээ in vitro болон in vivo аль алинд нь бүлэгнэлтийн үндсэн зарчим нь дараах байдлаар ижил байдаг. Механизм дах урвалын дараалал нь бүлэгнэлтийн хүчин зүйлийн дараагийн нэг хамт оролцогчдоор дамжин явагддаг (зураг №3).

Зураг №3

Үе шатын урвал тус бүрд энзим (бүлэгнэлтийн идэвхижсэн хүчин зүйл), субстрат (бүлэгнэлтийн хүчин зүйлийн идэвхигүй про-энзим), болон хамт-хүчин зүйл буюу кофактор (урвалыг эрчимжүүлэгч) оролцдог. Эдгээр бүрэлдэхүүнүүд нь идэвхижсэн ялтасын гадаргуун сөрөг цэнэгжсэн фосфолипидүүд дээр угсрагдан явагддаг. Урвалын комплексийн угсрагдалт калци хамааралтай явагддаг бөгөөд калци нь II, VII, IX, X хүчин зүйлд агуулагддаг γ-карбоксилжсэн глютамины хүчлийн үлдэгдэл рүү холбогдсноор хооронд нь холбож өгдөг. Харин γ-карбоксилжсэн глютамины хүчлийн үүсэлтэнд витамин К кофакторын үүрэг гүйцэтгэдэг бол  үүний антагонист эмүүдийг гарган авч тухайлбал коуматин зэргийг антикоагулянтын зорилгоор өргөн хэрэглэж байна.

Эмнэлзүйн лабораторт гаргаж авсан шинжилгээнд хэрэглэдэг бүлэгнэлтийн дараалалыг гадаад болон дотоод зам гэж хуваадаг уламжлалтай билээ (зураг №4А).

• Протромбины хугацаа (PT)-гаар гадаад замын уургуудын (VII, X, V, II болон фибриноген) үйл ажиллагааг үнэлдэг. Эдийн хүчин зүйл, фосфолипидүүд, калцийг сийвэнд нэмснээр фибриний бүлэн үүсэх хугацааг хэмждэг.
• Зориуд идэвхжүүлсэн тромбопластины хугацаа (PTT) нь дотоод замын уургуудын (XII, XI, IX, VIII, X, V, II, фибриноген) үйл ажиллагааг шинжилдэг. Энэхүү аргын үед сийвэнд фосфолипидүүд, болон калцитай хамт сөрөг цэнэгжсэн өчүүхэн хэсэг нэмснээр (тухайлбал ground glass) сийвэнгийн бүлэгнэлтийг эхлүүлж фибрин бүлэн үүсэх хугацааг хэмждэг.

PT болон PTT-г хэмжиж өвчтний цусны бүлэгнэлтийн хүчин зүйлсийн үйл ажиллагааг үнэлэх нь хамгийн сайн арга ч бие мах бодь дах бүлэгнэлтийн замыг бүрэн илэрхийлж чадахгүй. Үүнийг цусны бүлэгнэлтийн янз бүрийн хүчин зүйлсийн дутагдлын эмнэлзүйн нөлөөтэй харгалзуулан хамгийн тодорхой болгосон. V, VII, VIII, IX, болон X хүчин зүйлийн дутагдал нь дунд зэргээс хүнд зэргийн цус алдамтгай эмгэгтэй холбоотой байдаг бол протромбины дутагдалын үед амьдралтай нийцдэггүй байх талтай байдаг.

Зураг №4

Ялгаатай нь XI хүчин зүйлийн хомсдолын үед зөвхөн хөнгөн зэргийн цус алдамтгай байдалтай хамааралтай байдаг бол XII хүчин зүйлийн дутагдалтай хүнд цус алдалт илэрдэггүй, бодит байдалд тромбозод өртөмхий байх боломжтой. Энэхүү XII хүчин зүйлийн дутагдлын үеийн хачирхалтай байдал нь фибринолизын замд оролцдог үүргээр нь тайлбарлаж магадгүй болох юм.  IX хүчин зүйл идэвхижихэд VIIa/эдийн хүчин зүйл гэсэн бүрдэл хамгийн чухал үүрэгтэй бол IXa/VIIIa бүрдэл нь Х хүчин зүйл идэвхжихэд хамгийн чухал оролцдогийг амьд биед, янз бүрийн хүчин зүйлийн дутагдал хүнд хэрхэн нөлөөлж буйд суурьлан баттай мэдэж авсан (Зураг №4В). XI хүчин зүйлийн дутагдалтай өвчтөнд хөнгөн зэргийн цус алдалт илэрдэг нь эргэх холбооны механизмаар бүлэгнэлтийн дарааллыг хүчжүүлдэг тромбин нь XI хүчин зүйл шиг чадвартай (төдийгүй V, VII хүчин зүйл) байдгаар тайлбарлагдаж болох юм.

Бүлэгнэлтийн хүчин зүйлсийн дундаас тромбин нь үрэвсэл болон нөхөн төлжилтийг бүлэгнэлт рүү холбож өгөх болон гемостазад оролцдог янз бүрийн энзимүүдийн идэвхийг хянадаг тул хамгийн чухал нь юм. Тромбины хамгийн чухал үүргүүдээс доор дурьдав:

• Фибриногенийг хөндлөн холбогдсон фибрин рүү хувиргадаг. Тромбин нь уусамтгай фибриногенийг фибриний мономер руу шууд хувиргаснаар фибриний мономерууд полимержин уусдаггүй бүлэн үүсгэдэг, мөн зөвхөн X хүчин зүйлийг идэвхжүүлээд зогсохгүй V болон VIII хүчин зүйлийн идэвхжилд онцгой кофакторын үүрэг гүйцэтгэж бүлэгнэлтийн үйл явцыг хүчжүүлдэг. Мөн ковалентаар фибринийг хөндлөн холбогч XIII хүчин зүйлийг идэвхжүүлснээр хоёрдогч гемостазын бүлэнг тогтворжуулдаг.
• Ялтасыг идэвхжүүлэх. Тромбин нь ялтасын PARs-той холбогдсноор ялтасын идэвхийг болон агрегацийг хүчтэй сөдөөж, бүлэгнэлт рүү ялтасыг нэгтгэж өгдөг.
• Үрэвслийн өмнөх нөлөө. PARs нь бас үрэвслийн эсүүд, эндотель, болон бусад эсийн төрлүүд дээр илэрдэг (зураг №5), мөн тромбиноор эдгээр рецепторууд идэвхжихэд судас үүсэлт болон эд нөхөн төлжих оролцдог үрэвслийн урдал нөлөө үзүүлдэг гэж үздэг.

Зураг №5

• Бүлэгнэлтийн эсрэг нөлөө. Гайхалтай нь хожим тодорхойлогдсон механизмаар эндотель хэвийн үед тромбин нь бүлэгнэлтийн урьдлаас бүлэгнэлтийн эсрэг үйлдэлтэй бол өөрчлөгддөг байна. Энэхүү 2 талын үйл ажиллагаа нь судасны гэмтлийн талбайд бүлэгнэлт хэт сунжрахаас сэргийлдэг ажээ.

Бүлэгнэлтийн хязгаар бол хүчин зүйлс

Нэг эхэлсэн бол хор хөнөөлтэй үр дагавар гарахаас сэргийлж судас гэмтсэн талбайд бүлэгнэлт хязгаарлагдах ёстой. Нэг хязгаарлагч хүчин зүйл бол энгийн сулруулга юм: цусны урсгал судасны гэмтлсэн талбайн хэсгээр урсан өнгөрөхдөө бүлэгнэлтийн идэвхижсэн хүчин зүйлсийг угаах зарчмаар урсган авч явсаар элгэнд аваачихад тэдгээрийг элэг цуснаас зайлуулдаг. Хоёрдугаарт судасны гэмтсэн талбай дах эндотелийн доорх матрикстай харилцан үйлчилж идэвхижсэн ялтасуудын сөрөг цэнэгжсэн фосфолипид бүлэгнэлтэнд шаардлагатай байдаг. Гэхдээ хамгийн чухал сөрөг зохицуулга нь гэмтсэн талбай дах зэрэгцээ эндотелиудын харилцан үйлчлэлээр илэрдэг хүчин зүйлсийн оролцоо юм. Бүлэгнэлтийн дарааллын идэвхжил нь хожим бүлэнг задлах, хэмжээг хязгаарлах фибринолитик дараалал (fibrinolytic cascade) хамт явагдахыг бүрдүүлж өгдөг (зураг №6).

Зураг №6

Фибринийг задалж багасгах болон түүний полимержилтийг саатуулж фибринолизэд энзимын идэвхтэй плазмин томоохон үүрэг гүйцэтгэдэг. Фибриногений задралын бүтээгдэхүүний (ихэнхдээ фибриний задралын бүтээгдэхүүн гэж нэрлэдэг) төвшин нэмэгддэг ялангуяа ихэнхдээ фибринээс үүссэн Д-димерийг хэд хэдэн тромботик байдлын эмнэлзүйн маркер болгон ашигладаг. XII хүчин зүйл хамааралт эсвэл плазминоген идэвхжүүлэгч аль аль замаар задарснаар цусны эргэлтэн дэх идэвхигүй урьдал плазминогенээс плазмин үүсдэг. Хамгийн чухал плазмин идэвхжүүлэгч нь эдийн плазмин идэвхжүүлэгч (tPA) юм. Энэ нь эндотелиэр үндсэндээ нийлэгждэг бөгөөд фибрин рүү холбогдсон үед хамгийн идэвхтэй байдаг. Энэ онцлогоор нь t-PA-ыг эмчилгээнд ашиглаж байна. Нэг идэвхижсэн плазмин нь эсрэг зохицуулгын хүчин зүйлсээр тухайлбал чөлөөт плазминтай хурдан холбогдож дарангуйлдаг сийвэнгийн уураг α2-плазмин дарангуйлагчаар идэвхи нь хязгаарлагддаг.

Эндотель

Эндотелийн Антикоагулянт (бүлэгнэлтийн эсрэг тогтолцоо) болон Прокоагулянт (бүлэгнэлтийн урьдал тогтолцоо) идэвхийн хоорондох тэнцвэр бүлэн үүсэлт, пропагаци, эсвэл хайлалтыг аль нь явагдаж буйгаар тодорхойлогддог. Хэвийн эндотель эсүүдээр ялтасын прокоагулянт идэвхийг дарангуйлагч болон фибринолизыг нэмэгдүүлэгч маш олон хүчин зүйлс нийлэгждэг (зураг №7).

Зураг №7

Эдгээр хүчин зүйлс нь тромбозоос сэргийлэх болон судасны гэмтлийн талбай дах бүлэгнэлтийг хязгаарлахад үйлдэлтэй. Гэхдээ хэрвээ гэмтсэн эсвэл үрэвслийн урьдал хүчин зүйлс илэрсэн бол эндотель эсүүдийн тромбийн эсрэг чанаруудын ихэнх нь үгүй болдог.

Эндотелийн антитромботик чанарыг ялтасыг шууд идэвхжүүлэгч, бүлэгнэлтийн хүчин зүйлс, болон фибринолиз гэсэн идэвхүүдэд хувааж болно.

• Ялтас дарангуйлагч нөлөө. Эндотель эс нь эндотелийн доод давхарга дах вВХЗ болон коллагентэй ялтас эс харилцан үйлчлэхээс хамгаалж хоригийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Гэхдээ хэвийн эндотель бас ялтасын идэвхжил болон агрегацийг дарангуйлдаг хүчин зүйлсийг ихээхэн ялгаруулдаг. Эдгээрийн хамгийн чухал нь простациклин (PGI2), нитрик оксид (NO), болон өмнө өгүүлсэн Аденозин дифосфатыг задалдаг аденозин дифосфатаз юм. Эцэст нь эндотель эс тромбинтой холбогдолж, идэвхийг өөрчилдөг.
• Антикоагулянт нөлөө. Хэвийн эндотель судасны ханан дах эдийн хүчин зүйлсээс бүлэгнэлтийн хүчин зүйлсийг хамгаалдаг төдийгүй бүлэгнэлтийн эсрэг идэвхтэй олон хүчин зүйлс нийлэгжүүлдэг эдгээрээс хамгийн чухал нь: тромбомодулин, эндотелийн уураг С рецептор, гепарин-төст молекул, болон эдийн хүчин зүйлийн замаар дарангуйлагч багтдаг. Тромбомодулин болон эндотелийн уураг-С рецептор нь тус бүр тромбин болон С-уургийг холбож эндотелийн гадаргууд бүрдэл үүсгэдэг. Энэхүү бүрдэл үүссэн үед тромбин нь ялтастай холбогдох болон бүлэгнэлтийн хүчин зүйлсийг идэвхжүүлэх идэвхи нь үгүй болдог, бөгөөд кофактор (хам хүчин зүйл) S-уургийг шаарддаг витамин-К хамааралт протеаза С-уургийг задалж идэвхжүүлдэг. Идэвжижсэн С уураг/S уургийн бүрдэл нь бүлэгнэлтийн Va болон VIIIa хүчин зүйлүүдийн хүчтэй дарангуйлагч юм. Эндотелийн гадаргуу дээрх Гепарин-төст молекуль нь тромбин болон бүлэгнэлтийн IXa, Xa, XIa, болон XIIa хүчин зүйлсийг дарангуйлагч антитромбин III –ийг холбож идэвхжүүлдэг. Гепарин болон түүний бүлгийн эмүүдийн эмнэлзүйн үйлдэл нь түүний антитромбин III-ийг идэвхжүүлэх чадварт суурилдаг юм. Эдийн хүчин зүйлийн замаар дарангуйлагч (Tissue factor pathway inhibitor (TFPI)) нь S уургийг кофактор болгодгоороо С уурагтай төстэй ч эдийн хүчин зүйл/VIIa хүчин зүйлийн бүрдлийг холбож дарангуйлдаг.
• Фибринолитик нөлөө (фибрин хайлуулах нөлөө). Хэвийн эндотель эсүүд t-PA нийлэгжүүлдгийг дээр өгүүслэн билээ. Энэ нь фибрин хайлуулах замын түлхүүр бүрэлдэхүүн болдог.

Эндотелийн үйл ажиллагааны талаар мөн Атеросклеозын үндсэн ойлголт, Атеросклероз ба титэм судасны эмгэг сэдвүүдээс уншаарай.

Эх сурвалж:

• Kumar, Abbas, Aster  “Hemostasis, Hemorrhagic Disorders and Thrombosis” Robbins and Cotran Pathologic Basis of Disease 9th eddition (Elsevier 2015)