Тосны булчирхайн анатоми
Тосны булчирхай нь үсний хүүдийтэй нийлэн биеийг бүхэлд нь хамран байрладаг ба уг хэлбэрийг нь pilosebaceous unit гэж нэрлэдэг. Тосны булчирхай нь биеийн үсгүй хэсэгт ч байрлаж байдаг, тухайлбал нүдний зовхи (Мейбомын булчирхай), хөхний толгой (Монтгомерын булчирхай), бэлэг эрхтэн орчим (Тайсоны булчирхай) байрладаг. Нүүр болон хуйханд тосны булчирхай нь том хэмжээтэй, нягтрал ихтэй (400-900 glands/ cm2 дээш) байдаг. Амны эпительд тосны булчирхай нь Fordyce spots гэх нэршлээр заримдаа илэрдэг.
Тосны булчирхайн физиологи- Голокрин ялгаралт
Тосны булчирхайнаас тос нь эсээ задалж ялгардаг, үүнийг голокрин шүүрэл гэж нэрлэдэг. Ойролцоогоор 21-25 хоногийн хугацаанд себоцит эсүүд үржин, ялгаран хөгжиж байгаад голокрин байдлаар шүүрлээ ялгаруулдаг. Энэхүү үе шат нь гистологийн өөрчлөлтөөрөө харагддаг. Хамгийн гадна талын жижиг, олон бөөмтэй, дотроо липидийн дусалгүй эсүүд байдаг. Энэ давхаргын эсүүд нь үржин хуваагдаж, тос ялгаруулагч эсүүдийг нөхөн орлож, улмаар төврүү шилжин тос ягаруулж тосон дуслыг дотроо агуулж эхэлдэг. Сүүлдээ тосон дуслын агууламж нь нэмэгдэн, тэлж томорч, бөөм болон бусад эсийн агуулагдахуунгүй болдог (Зураг 1). Улмаар тосны сувагтай холбогдон, эсүүд нь задарч, доторх агууламжаа ялгаруулдаг.
Зураг 1. Тосны булчирхайн бүтэц
Тосны булчирхай дахь өөх тосны бүрэлдэхүүн
Хүний тосны булчирхай дотор тос нь скуален (squalene), холесторол, холестерол эстер, вакс эстер (wax esters) болон триглицерид гэсэн хэлбэрүүдээр оршдог (Зураг 2). Триглицеридийн зарим хэсэг нь үсний хүүдийгээр дамжих явцдаа бактерийн энзимүүдийн нөлөөгөөр гидролизод орж, арьсны гадаргуу дээр чөлөөт өөхний хүчил болон моно- болон ди-глицерид байдлаар зарим нь үндсэн хэлбэрээрээ ялгардаг. Тосны булчирхай нь дотор эрхтний лидидээс вакс эстер болон скуален чанараараа ялгагддаг ба дотор эрхтэн нь вакс эстергүй, бага зэргийн скуалентай байдаг. Хүний тосны булчирхай нь скуаленийг стерол буюу холестерол руу циклжүүлэх чадваргүй байдаг. Иймээс тосны булчирхайн триглицерид, вакс эстер, холестерол эстер зэргийн өөхний хүчил нь дотор эрхтний өөхнөөс сатурацилагдаагүй байдлаараа ялгагддаг.
Зураг 2. Тосны булчирхай дахь өөх тосны бүрэлдэхүүн
Тосны үүрэг
Тос нь арьсны гадаргуугаас ус алдахаас сэргийлж, арьсыг зөөлөн толигор байлгадаг. IgA агуулдаг учир бактерийн эсрэг үйлдэлтэй ба арьсыг бактер, мөөгөнцрөөс хамгаалдаг. Арьсны гадна давхаргад вит Е чөлөөлж өгснөөр арьсыг хэт исэлдэлтээс хамгаалж байдаг. Тосны булчирхайд микробын эсрэг пептид тухайлбал кателицидин, псориасин, β-дефенсин -1 болон β-дефенсин -2 нийлэгждэг. Кателицидин нь Propionibacterium Acnes-ийн эсрэг үйлдэдтэй пептид юм. Мөн чөлөөт өөхний хүчил нь грам-эерэг нянгийн эсрэг үйлдэлтэй β-дефенсин -2 нийлэгжилтийг нэмэгдүүлдэг. Тосны булчирхай болон себоцит эсийн гадаргууд Tolllike receptors 2 болон 4 (TLR2, TLR4), CDld болон CD14 молекулуудыг нийлэгжүүлдэг. Улмаар эдгээр төрөлхийн дархлааны бүрдлүүдийн тусламжтайгаар арьсыг хамгаалахад чухал үүрэгтэй оролцож байдаг.
ТОСНЫ БУЛЧИРХАЙН ХЭМЖЭЭ БОЛОН ТОС ЯЛАГАРАЛТЫГ ЗОХИЦУУЛАГЧ ХҮЧИН ЗҮЙЛҮҮД
Тосны ялгаралт нь тогтмол үргэлжилдэг ба мэдрэлийн үйл ажиллагаагаар зохицуулагддаггүй. Тосны булчирхай нь андроген болон ретиноидоор зохицуулагддаг ба сүүлийн үед melanocortins, peroxisome proliferator-activated receptors (PPARs), болон fibroblast growth factor receptors (FGFRs) зэрэг нь зохицуулганд оролцож байна гэж үзэж байна.
Андрогенууд
Тосны булчирхайнаас тос ялгаруулагч гол хүчин зүйл нь андроген байдаг ба андрогены рецепторын төрөлхийн дутагдалтай хүнд тос ялгаралт байдаггүй ба батга гардаггүй байна. Хэдийгээр хүчтэй андроген болох тестостерон болон dihydrotestosterone (DHT) нь бай эрхтэндээ үйлчилдэг ч тестостероны түвшингээс үл хамааран тосны булчирхайг идэвхжүүлдэг.
Сулавтар хүчтэй андроген болох dehydroepiandrosterone sulfate (DHEAS) нь тестостерон, DHT-ны хувирлын үед үүсдэг ба тосны булчирхайд идэвхжүүлэх нөлөө үзүүлдэг. DHEAS нь шинэ төрсөн нярайд өндөр байдаг ба 2-4 насанд буурч, тосны булчирхайн идэвхжлийн үед ахин ихэсдэг. Насанд хүрэгчдэд, хувь хүн бүрт харьцангуй ялгаатай хэмжигддэг боловч, эрэгтэй хүнд бага зэрэг өндөр байдаг. Насанд хүрэх үеэс эхлэн DHEAS нь аль аль хүйсэнд буурч эхлэх ба тосны булчирхайн идэвхжилтэй хамааралтайгаар буурдаг. DHEAS нь цусанд өндөр концентрацитай байдаг ба тосны булчирхайд DHEAS нь хүчтэй андрогенд хувирахын тулд 3β-hydroxysteroid dehydrogenase, 17β-hydroxysteroid dehydrogenase, and 5α-reductase энзимүүд шаардлагатай байдаг.
Ретиноидууд
Изотретиноин (13-cis-retinoic acid, 13-cis-RA) нь тосны ялгаралтыг дарангуйлагч гол эмийн бэлдмэл бөгөөд эмийг хэрэглэснээс 2 долоо хоногийн дараагаас тосны ялгаралт мэдэгдэхүйцээр буурч байгаа нь ажиглагддаг. Гистологт тосны булчирхай хэмжээний хувьд багасч, себоцит эсийн доторх цитоплазмын липидүүдэд өөрчлөлт орсон байдаг.
Изотретиноин нь ретиноидын бусад рецепторуудад нөлөөлдөггүй. all-trans-retinoic acid эсвэл 9-cis-retinoic acid ретиноидын рецепторуудад нөлөөлдөг хирнээ тосны булчирхайг ихээр дарангуйлдаг. Харин 13-cisRA нь тосны булчирхайг дарангуйлах үйлдэл нь харьцангуй бага хирнээ андроений нийлэгжлийг давхар дарангуйлдаг гэж үздэг. Мөн тосны булчирхайн апоптозыг эрчимжүүлдэг, энэ бүгдээс дүгнэхэд изотретиноин нь андрогений нийлэгжлийг дарангуйлах, эсийн циклийг түр зогсоох болоод апоптоз явуулснаар тосны булчирхайг хэмжээний хувьд жижигрүүлдэг байна.
Меланокортинууд
Меланокортинд melanocyte-stimulating hormone (MSH) болон adrenocorticotropic hormone (ACTH) багтдаг. Мэрэгч дээр хийсэн туршилтаар меланокортин нь тосны ялгарлыг нэмэгдүүлдэг ба меланокортин-5 рецепторын дутагдалтай үед тосны булчирхай гипоплазид орж, тосны ялгарал буурсан байна. Энэхүү тосны булчирхайд нөлөөлж буй нөлөөллийг батлахын тулд илүү лавшруулан судлах шаардлагатай байна.
Peroxisome Proliferator-Activated Receptors (PPARs)
PPARs-н гетеродимер нь ретиноидын Х рецептортой хавсран
тосны метаболизм болон эсийн олшрол,
ялгаран хөгжлийг хариуцагч генийн транскрипцийг
зохицуулж байдаг. PPAR-α, -δ, болон –γ
рецепторууд нь суурийн себоцит эсэд илэрдэг бол, PPAR- γ нь мөн ялгаран хөгжсөн
себоцит эсэд илэрдэг.
Fibroblast Growth Factor Receptors (FGRR)
FGRR1 болон FGRR2 нь эпидермис болон арьсны дайвруудад нийлэгждэг. FGRR3 болон FGRR4 нь десрмийн судас тойроод байрладаг ба эпидермис болон арьсны дайвруудад нийлэгждэггүй. FGRR2 нь ургийн хөгжлийн үед арьс үүсэлтэнд чухал үүрэгтэй оролцдог. FGRR2-ийн мутацийн үед Аперт хам шинж үүсдэг.
БАТГАНЫ ЭМГЭГ ЖАМ
Батганы эмгэг жам олон талт нөхцлөөс хамаардаг ч үндсэн 4 хүчин зүйл нөлөөтэй гэж үздэг. Эдгээр үндсэн элементэд: 1. Фолликулын эпидермийн гиперпролифераци, 2. Тосны нийлэгжилт ихсэх, 3. Үрэвсэл явагдах, 4. Propionibacterium acnes-н хэмжээ ихсэх нь багтдаг (Зураг 3). Эдгээр процессууд нь даавар болон дархлааны хяналтан дор зохицуулагдах болон хоорондоо харилцан нөлөөлж байдаг.
Зураг 3. Батганы эмгэг жамын дөрвөл механизм
Фолликулын эпидермийн гиперпролиферацийн үр дүнд микрокомедон үүсдэг. Үсний фолликулын дээд хэсэг, юүлүүр хэсгийн эпительд хэт эвэршилт үүсэн, кератиноцит эсүүдийн наалдалт ихэсдэг. Хэт их олширсон эс болон тэдгээрийн зузаарлын улмаас фолликулын нүх бөглөрдөг. Уг бөглөөний улмаас тос болон бактерийн хуримтлалыг нэмэгдүүлж улмаар үсний фолликулын дээд хэсэг өргөсөж ирнэ.
Кератиноцит эсийн гиперпролифераци болон наалдалтыг ихэсгэж байгаа хүчин зүйл нь бүрэн тодорхойгүй ч, дараах хэд хэдэн зүйл нөлөөлж байна гэж үздэг. Үүнд: андрогены нөлөөлөл, линолейны хүчлийн багасал, IL-l α идэвхжил ихсэх, P. acnes-н нөлөө зэрэг багтаж байна. Dihydrotestosterone (DHT) нь андрогены идэвхтэй хэлбэр бөгөөд батганд чухал үүрэг гүйцэтгэн оролцдог. Зураг 4 дээр Dehydroepiandrosterone sulfate (DHEA-S) нь DHT болон хувирч байгааг харуулсан. 17-β hydroxysteroid dehydrogenase (HSD) болон 5-α reductase энзимүүд нь DHEA-S –ээс DHT болгон хувиргадаг. Фолликулын кератиноцитыг эпидермийн кератиноциттай харьцуулахад 17-β HSD болон 5-α reductase идэвхи өндөр байдаг тул DHT нийлэгжилт өндөр байдаг. DHT нь фолликулын кератиноцитын пролиферацийг нэмэгдүүлдэг. Линолейны хүчил нь мөн кератиноцитын пролиферацийг зохицуулж байдаг. Линолейны хүчил нь арьсан дахь өөхний хүчилд чухал нөлөөтэй ба, уг хүчлийн багасал нь батга гаралтай холбоотой гэж үздэг. Изотретиноин эмчилгээний дараа линолейны хүчлийн хэмжээ хэвийн болдог. Линолейны хүчил хэвийнхээс багассан үед фолликулын кератиноцитын гиперпролифераци болон үрэвслийн өмнөх цитокинуудын хэмжээг нэмэгдүүлж байдаг. Улмаар андрогенууд болон линолейны хүчил, IL-l α нь кератиноцитын пролиферацийг нэмэгдүүлдэг. Фолликулын кератиноцитод IL-l α нөлөөлөхөд гиперпролифераци болж микрокомедоны үүсэл, хэлбэржилт нэмэгддэг. Fibroblast growth factor receptor (FGFR)-2 идэвхи нь хэт эвэршилтэнд мөн оролцдог. FGFR-2 генийн мутацитай холбоотойгоор батга, Аперт хам шинж, ясны мальформаци хам шинжтэй холбогдож байдаг.
Зураг 4. Стероидын метаболизм
Хоёрдугаар батганы гол механизм нь тосны булчирхайнаас тос ихээр ялгарах процесс бөгөөд батгатай ижил бүлгийн хүмүүсийг батгагүй хүмүүстэй харьцуулахад тосны ялгаралт их байдаг. Батганы эмгэг жамд триглицерид болон липопероксид нь чухал үүрэгтэй оролцдог. P. Аcnes, гэх тосны булчирхайнд байх хэвийн флорын нөлөөгөөр триглицерид нь чөлөөт өөхний хүчил болон задардаг. Эдгээр чөлөөт өөхний хүчлүүд нь P. Аcnes-н колон үүсэлтийг нэмэгдүүлж, үрэвсэл болон комедон үүсэлтийг өдөөж байдаг. Липопероксид нь үрэвслийн өмнөх цитокинууд болон peroxisome proliferator-activated receptors (PPAR)-ийг идэвхжүүлж, улмаар тос ялгаралтыг нэмэгдүүлдэг.
Андроген даавар нь себоцит эсийн ялгаран хөгжил болон олшролыг идэвхжүүлэх нөлөөтэй ба фолликулын юүлүүр хэсэгт мөн ижил нөлөө үзүүлдэг. Батгагүй хүмүүстэй харьцуулахад батгатай хүмүүст андрогений хэмжээ нэмэгдсэн байдаг. Тестостероноос DHT болгон хувиргадаг 5-α reductase-ийн идэвхи цээж, нуруу, нүүр хэсэгт хамгийн их байдаг.
Эстроген даавар нь овуляцийг дарангуйлах тунгаас илүү өндөр тунгаар тосны нийлэгжилтийг дарангуйлж байдаг. Эстрогений үйлдлийн механизм нь: 1. Тосны булчирхайд андрогены эсрэг нөлөө үзүүлнэ, 2. Өнчин тархи, гонад эд хооронд сөрөг эргэх холбоог бий болгон, андрогений нийлэгжлийг бууруулна, 3. Тосны булчирхайн үржил болон тосны ялгаралтыг дарангуйлагч генд нөлөөлдөг. Кортикотропин ялгаруулагч даавар нь мөн чухал нөлөөтэй. Энэ нь гипоталамусаас ялгардаг ба стрессийн нөлөөгөөр нийлэгжил нь ихэсдэг. Кортикотропин ялгаруулагч дааврын рецептор нь олон тооны эсүүдэд байрладаг, тухайлбал кератиноцит болон себоцит эсүүдэд байрладаг ба үйл ажиллагааг нь эрчимжүүлдэг.
Улмаар үүссэн микрокомедон нь кератин, тос, бактеритай холилдон улам зузаарч биежинэ. Сүүлдээ фолликул нь томорсоор хана нь гэмтэж, хагардаг. Кератин, тос, бактери нь дермид тархаж, улмаар үрэвслийн хариу урвал явагдана. Комедоны задралыг тойроод эхний 24ц-н дотор лимфоцитүүд, тосны булчирхайг тойроод CD4+ лимфоцит, судас тойроод CD8+ эсүүд байрладаг. Задралаас 1-2 хоногийн дараагаар нейтрофил эсүүд тойрон байрладаг. Биопси шинжилгээнд комедонгүй, батгатай арьсыг эрүүл арьстай харьцуулахад дермийн үрэвсэл нэмэгдсэн байдаг. Шинэ үүссэн комедон нь илүү их үрэвсэлтэй байдаг. Үрэвслийн процессд P. Аcnes чухал үүрэгтэй оролцож байна гэж үздэг.
P. Аcnes нь тосны булчирхайд байрладаг грам-эерэг, анаэроб бактер юм. Насанд хүрэгчдэд батгатай болон батгагүй хяналтын бүлэгтэй харьцуулахад P. Аcnes-ийн хэмжээ их хэмжээгээр ихэссэн байдаг. Гэсэн хэдий ч батганы хүндийн зэрэгтэй ,тоо хэмжээ нь хамааралгүй байсан. P. Аcnes-ийн эсийн хананд антигенлэг чанартай карбогидрат агуулдаг тул эсрэг биеийг идэвхжүүлдэг. Тиймээс хүнд батганы үед эсрэг биеийн хэмжээ ихэссэн байдаг. P. Аcnes нь нейтрофилоос чөлөөлөгддөг лизосомын энзимүүд болох липаза, протеаза, гиалуронидазаг идэвхжүүлдэг ба, энэ нь хүндийн зэрэгтэй нь хамааралтай байдаг. Мөн P. Аcnes нь тосны булчирхайг тойрч буй моноцит болон олон бөөмт эсийн гадаргуу дээрх toll-like receptor 2 (TLR-2)-той холбогдсоноор цитокинуудыг ихээр нийлэгжүүлдэг. TLR-2 холбогдсоны дараагаар үрэвслийн өмнөх цитокинууд болох IL-1a., IL-S, IL-12, болон TNF-a ялгарна. Микробын эсрэг пептид, гистон Н4 болон кателицидин нь мөн ялгардаг ба P. Аcnes-ийн эсрэг нөлөөтэй. Гистон Н4 шууд микробыг устгах нөлөөтэй бол кателицидин нь төрөлхийн дархлаа тогтолцооны нэгдлүүдтэй, тухайлбал β-дефенсин болон псориазин зэрэгтэй харилцан үйлчлэлцэж, P. Аcnes-ийн эсрэг нөлөө үзүүлдэг.
Гликемийн индекс болон хэрэглээ нь батгатай холбоотой гэсэн судалгаа байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор insulin-like growth factor (IGF)-1 ялагарлт ихэссэнээр андрогений идэвхи нэмэгдүүлэх болон батганы урьдал нөхцөл үүсгэдэг гэж үзэж байна.
Эх сурвалж: FITZPATRICK’S DERMATOLOGY IN GENERAL MEDICINE, eighth edition, volume one, p894-897
